کارشناس رسمی دادگستری رشته حفاظت محیط زیست
سموم کشاورزی در ایران به صورت گسترده و کنترل نشده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع این سموم با این که توصیه‌های در خصوص استفاده و کنترل آن توسط فروشندگان وجود دارد اما این نهاد کنترلی، در هیچ زمینه‌ای نتوانسته موفق عمل کند. این عدم کنترل چند تاثیر نامطلوب دارد. اولین تاثیر آن مربوط به محصولات کشاورزی است که کارشناس رسمی دادگستری رشته کشاورزی و منابع طبیعی در خصوص آن اظهار نظر می‌کند. و تاثیرات دیگر آن را باید در آلودگی محیط زیست دید که در چند بخش آن را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
اولین نوع آلودگی حاصل از سموم کشاورزی آلودگی آب‌هاست. سمپاشی بی رویه، دور ریختن ظروف سموم در آب‌ها، ریخت سم درون چاه آب و یا مجاورت آن با آب‌های جاری باعث آلودگی آب می‌شود. جریانات آب زیر زمینی جریانات متصلی هستند که قابلیت انتقال آلودگی را دارند. به همین دلیل می‌تواند به چاه‌های نزدیک و یا حتی آب‌های جاری مجاور تاثیر منفی داشته باشد. این تاثیرات در قالب مسمومیت انسان‌ها، از بین رفتن گیاهان، بهره‌دهی کمتر کشاورزی و مواردی از این قبیل نمود پیدا کند. ارزیابی خسارت وارده بر محیط زیست در اینجا معمولا با آزمایش آب‌ها و یا خساراتی که به آبزیان و جانوران وارد شده است تعیین می‌شود.
کارشناس رسمی دادگستری حفاظت محیط زیست با مواردی چون از بی رفتن گونه‌های جانوری هم روبروست. گونه‌های جانوری به دلیل تغذیه از آب‌ها و حتی از محصولات در زمین‌ها و دشت‌ها همواره در معرض خطر برای مسموم شدن و از بین رفتن هستند. به همین دلیل در مکان‌هایی که نزدیکی بیشتری با مناطق دارای گونه‌های جانوری دارد این استفاده از سموم کشاورزی باید با احتیاط بیشتری صورت بگیرد در غیر این صورت محیط زیست با خطراتی روبرو خواهد شد.
تاثیر سموم کشاورزی بر محیط زیست همواره به صورت ملموس مشخص می‌شود. یکی از مواردی که تاثیر شدید و سریعی بر محیط زیست دارد استفاده از سموم دفع حشرات و آفات نباتی است. برای مثال سم پاراگوات با قدرت تاثیر گذاری فوری می‌تواند محلی سمپاشی شده را برای مدت طولانی نابارور نماید و یا سمومی چون کنفیدور می‌تواند دستگاه گوارشی موجودات زنده اعم از انسان‌ها را به دشت به خطر بیاندازد و خطرات کوتاه مدت و بلند مدتی را ایجاد نماید.
توسعه و صنعتی شدن جوامع مختلف زمینه شکل گیری کارخانجات و صنایع مختلف را فراهم کرد. صنایع پتروشیمی، نفت، کارخانجات مواد غذایی، فلزات و هزاران کارخانه و واحد صنعتی دیگر. بعد از گذشت سال‌ها از و کاهش شور و هیجان صنعتی شدن، مسائلی اهمیت یافتند که در گذشته چندان توجهی به آنها نمی‌شد. تاثیر محیط زیست به زندگی انسان هنگامی مشخص شد که تجاوز به محیط زیست صورت گرفت و محیط زیست را برای اولین بار به کانون توجهات آورد.
آلودگی‌های مختلف مانند آلودگی آب، خاک، آلودگی‌های صوتی و نهایتا پسماند‌های مختلف همگی در محیط زیست اختلالاتی به وجود آورده‌اند. منظور از محیط زیست، محلی است که ممکن است مورد تعامل به انسان باشد یا خیر. بنابراین به همان اندازه که یک جنگل محیط زیست است، یک شهر هم به اعتباری محیط زیست است.
آلودگی‌های محیط زیستی به دلایل مختلفی اهمیت دارند. اولا ارتباط مستقیمی با سلامت و بهداشت انسان دارند. چرا که بسیاری از این آلودگی‌ها از راه‌های مختلفی که در ادامه ذکر می‌کنیم می‌تواند به زیست انسانی و مواد غذایی وارد شود و از سوی دیگر خطراطی برای گونه‌های گیاهی و جانوری محسوب می‌شود.
بنابراین با مقدمه مذکور باید در پی آن بود تا عوامل آلودگی زا در این محیط شناسایی شود. جهت جلوگیری از بروز آلودگی و ورود آلاینده‌ها به محیط زیست معمولا برای هر نهادی مقررات و آئین‌نامه‌های زیست محیطی تدوین شده است. برای مثال اصول زیست محیطی همواره به کارخانجات ابلاغ و استاندارد‌هایی به آنان گوشزد می‌شود و یا ورود فاضلاب‌ها به تالاب‌ها و دریاچه‌ها و یا نحوه دفع آنها و موارد اینچنینی که بسیارند.
نقض این قوانین موجب می‌شود که علیه ناقض طرح دعوی شود. اما چگونه باید اثبات کرد که جرمی اتفاق افتاده یا خیر. در ادامه یادداشت ما شاخص‌هایی را طرح خواهیم نمود که بر اساس آن شیوه ارزیابی آلودگی‌های مختلف صوتی، خاک، آب و پسماند‌ها مشخص خواهد شد.
برای ارزیابی یک آلودگی نیاز است تا به سوالات فوق پاسخ دهیم. منشا آلودگی کجاست؟ علت آلودگی چیست؟ میزان اثر یا به عبارتی شعاع اثر به چه میزان بوده است؟ تا چه حد مطابق مقررات و حداقل آلودگی مجاز بوده است؟ و یا نهایتا مراحل جلوگیری از آلودگی، بازیافت و یا انتقال به چه صورت بوده است.
پیش از هر چیز به انواع آلودگی‌ها می‌پردازیم. آلودگی‌های آب؛ این آلودگی‌ها می‌تواند ناشی از صنایع نفتی، مواد رادیواکتیو، ورود فلزات سنگین، گرما و یا حتی خود گیاهان و جانداران دریایی باشد. آلودگی خاک؛ فعالیت‌های کشاورزی، نفت و مواد رادیواکتیو، آلودگی‌های شهری مانند پسماند‌ها، ذرات معلق و انواع اکسیدانت‌ها نیز عوامل آلوده زای خاک هستند. اما حمل و نقل، فعالیت‌های صنعتی و ساختمانی و تجهیزات زندگی نیز می‌توانند باعث ایجاد آلودگی صوتی شوند. گاها اختلافات زیادی بر سر این آلودگی‌ها وجود دارد چرا که منشا و دلیل آن به راحتی قابل تشخیص است و این امکان را فراهم می‌کند که علیه آلودگی صورتی شکایت کرد.
نهایتا آلودگی پسماند‌ها هستند که ممکن است پسماند عادی، پزشکی و بیمارستانی، کشاورزی و صنعتی و حتی خانگی باشد. بنابراین کارشناس در ارزیابی خود ابتدا باید نوع آلودگی را مشخص کند. گاها ممکن است آلودگی تلفیقی هم باشد. مثلا هم آلودگی خاک باشد و هم آب که در این صورت کارشناس رسمی دادگستری باید منشا آلودگی را مشخص نماید.
قبل از پرداختن به این موضوع شایسته است گریزی به بحث تعیین شعاع آلودگی هم بزنیم. برای مثال فرض کنید گزارشاتی در خصوص مسمومیت افراد یک روستا یا یک منطقه به دست ما رسیده است. با توجه به خطرناک بودن مسمومیت ممکن است این آلودگی در مناطق مختلفی بروز کرده باشد اما درجه پایین آلودگی باعث شده است تا هنوز به مرحله مسمومیت نرسد به همین دلیل کارشناس رسمی دادگستری در ارزیابی خود باید با استفاده از نمونه برداری و یا فرضیاتی که در خصوص ارتباط آب‌ها و یا قابلیت انتقال آلودگی وجود دارد شعاع آلودگی را مشخص کند.
اما پرسش اول منشا آلودگی چیست؟ اگر کارشناس به درستی نوع آلودگی و یا آلودگی‌ها را مشخص کرده باشد کار دشواری برای تعیین منشا آن نخواهد داشت. فرض کنید گزارش شکایت آلودگی آب در یک منطقه شده است. باید تشخیص دهیم نوع آلودگی چیست؟ اگر آلودگی فرضا ناشی از مواد رادیواکتیو باشد قاعدتا منبع آن نزدیک‌ترین واحد صنعتی است که به فعالیت‌های هسته‌ای و یا منابع طبیعی رادیواکتیو در یک منطقه است.
علت آلودگی به نوع آلودگی و منشا آن متفاوت است به این معنا که کارشناس باید دقیقا مشخص کند چه چیزی در یک کارخانه یا واحد صنعتی باعث ورود مواد رادیواکتیو به طبیعت شده است. توضیح این مورد با مورد چهارم در پیوست هم قرار دارد. همانطور که گفتیم واحد‌های صنعتی و غیر صنعتی که امکان ایجاد آلودگی در آنها وجود دارد حال هر نوع آلودگی باشد، مقرراتی بر آن وضع شده است. این مقررات اصول ایمنی و استاندارد‌های زیست محیطی را برای آنها شرح کرده است. قاعدتا تولید آلودگی بیشتر به معنای نقض در کارکرد تجهیزات یک واحد صنعتی است و یا بی توجهی به کارکرد آن. گاها ممکن است به دلیل تولید بیش از اندازه در یک واحد صنعتی آلودگی غیر مجاز ایجاد شود و یا خراب بودن تجهیزات و بی توجهی به آن علت آلودگی شود. بنابراین کارشناس در گزارش خود می‌آورد، نوع آلودگی آب‌های منطقه در اثر فعالیت یک واحد صنعتی است به مشخصات ذیل و دلیل ورود آن هم یا کارکرد تجهیزات است و یا عدم توجه به بازیافت، انتقال و دفع پسماند‌ها.
مواد آلوده کننده یا آلودگی‌زا چند ویژگی اساسی دارند که همین ویژگی‌ها لزوم کنترل و مقابله با آن را ایجاد کرده است. به اختصار باید به پایداری این مواد در طبیعت، از بین نرفتن آنها، احتراق ناپذیر بودن، قابلیت تبدیل به بخار‌های سمی، قابلیت ورود به خاک، سرطان زایی، سمیت بیش از حد، ایجاد جهش‌های ژنتیکی و خطراتی که برای نسل‌های آتی ایجاد می‌کند اشاره کرد.
برای مثال فرض کنید که دفع زباله در منطقه‌ای با اصول ایمنی صورت نگیرد. تجمع پلاستیک‌ها و غیر قابل تجزیه بودن آن باعث می‌شود تا مدت زمان زیادی در طبیعت باقی بمانند و چون قابلیت انتقال آن به وسیله باد‌ها فراهم است خطر بالقوه‌‌ای موجودات و اکوسیستم‌ها را تهدید می‌کند. و یا مورد خطرناک‌تر مواد هسته‌ای و رادیو اکتیو هستند. این مواد در اثر ورود به غذای انسان و استفاده مداوم از آن باعث جهش‌های خطرناک ژنتیکی می‌شوند. البته مواد آلوده به بسته نوع آلودگی‌شان همگی این قابلیت را دارند.
همانطور که در مقدمه هم اشاره داشتیم این یادداشت به مثابه کلیتی در خصوص شیوه‌های ارزیابی است. بدیهی است که موضوعات مطروحه و پرونده‌هایی تشکیل شده در این خصوص جزئی هستند که در یادداشت‌های دیگری به آن پرداخته‌ایم. برای مثال ممکن است شکایتی از بیمارستان‌ها در خصوص ایجاد آلودگی در اثر پسماند بیمارستانی شود. قاعدتا وظیفه کارشناسان ما ابتدا تشخیص صحت ادعا و نهایتا تهیه گزارشی در خصوص ابعاد و شعاع و میزان آلودگی خواهد بود.
بسیاری از پسماند‌های بیمارستانی ممکن است به صورت عادی دفن شوند. از آنجا که این پسماند ها بسیار خطرناک هستند و شاید بتوان گفت خطرناک ترین زباله ها بشمار می‌روند و باید دفن آنها نیز به شیوه های خاصی انجام شود. کارشناس رسمی دادگستری محیط زیست در مورد خطرات و آسیب های جدی این پسماند ها هشدار می‌دهد و در صورت عدم رعایت نکات ایمنی در دفع آنها زمینه برخورد های قانونی به خاطیان را در گزارشات خود فراهم می‌آورد.
این پسماند‌ها از آن جهت خطرناک اند که آلوده به بیماری های مختلفی هستند، خون آلوده، عفونت‌ها و آمپول های آلوده باعث ایجاد بیماری های متعددی می‌شود. این بیماری ها البته تنها مختص انسان نیست، حیوانات و حشرات نیز در معرض خطر جدی ابتلا به بیماری های خاصی قرار دارند.
در صورتی که گزارش شوند بیمارستانی پسماند های خود را به شکل عادی و یا به روش های غیر بهداشتی دفن می‌کند ابتدا به آنها اخطار داده می‌شود در صورت تکرار و تایید کارشناس دادگستری محیط زیست به صورت قاطع با آنها برخورد خواهد شد. بیمارستان ها که خود مکانی برای بهبود وضعیت سلامت جامعه به حساب می آیند باید دقت بیشتری در سلامت انسان‌ها داشته باشند.
جالب است بدانید آمار های جهانی حاکی از آن است که دفع نادرست پسماند های بیمارستانی سالانه جان بیش از شش میلیون نفر را می‌گیرد. برای مثال فرض کنید که در حین تفکیک زباله ها و یا انتقال آن یک ماموری شهرداری دچار جراحت به وسیله آمپول آلوده به ایدز شود. علاوه بر دردناک بودن این تصور ، بلافاصله بحث های حقوقی پیرامون این موضوع آغاز خواهد شد. این موضوع نیز هر چند روند پیچیده ای دارد اما طبق قانون مسبب این دفن باید هر خسارتی که به فرد وارد شده است را بپردازد و قانون با توجه به متغیر های دیگر ممکن است احکام مختلفی صادر کند. مثلا اگر فردی در اثر دفع نادرست کشته شود در اینجا قتل غیر عمد اتفاق افتاده است و مشمول مجازات فوق است.
مسئله دیگری که از اهمیت زیست محیطی برخوردار است و کارشناس محیط زیست هم بر آن تاکید دارد آلوده شدن حیوانات مختلف به وسیله زباله های بیمارستانی است. در بعضی از شهر ها گزارش شده است که مقادیر زیادی زباله های بیمارسانی در اطراف شهر ها رها شده است. حیوانات و جانوران که پیوسته در جستجوی غذا هستند معمولا به این مکان ها کشانده می شوند و با انواع بیماری ها تماس پیدا می کنند. علاوه بر اهمیت سلامت حیوانات ورود برخی از این حیوانات به مناطق مسکونی زمسنه ساز شیوع انواع بیماری ها نیز خواهد بود. و یا حشرات در صورتی که بر این آلودگی ها بنشینند به راحتی می توانند انسان و غذای انسان را آلوده کنند.
بنابراین بی جهت نیست اگر بگوییم نظارت کارشناس رسمی محیط زیست بر این پسماند ها زمینه ساز دفع خطر های بزرگ در زندگی ما هستند. خطر هایی که از هر جایی و هر کسی را تهدید می‌کنند و سلامت انسان و محیط زیست را دچار چالش جدی می‌کنند.
احتمالا همواره نگاه مثبتی به تعدد واحد های صنعتی و کشاورزی داشته اید و آنها را معباری برای توسعه یافتگی در نظر گرفته اید. امروزه در جهان وسعه دیگر به مفهوم کلاسیک خود چندان خوشایند جوامع نیست و مفاهمی چون توسعه سبز مطرح شده است. به این معنا که توسعه باید کمترین آثار نامطلوب بر محیط زیست را همراه داشته باشد. در کشور ما نیز این موضوع اهمیت زیادی پیدا کرده است و هم در مرحله صدور مجوز و هم در فرآیند کار صنایع، بر آنها نظارت می‌شود و دستور العمل های لازم به آنها ابلاغ می‌گردد.
کارشناس رسمی دادگستری محیط زیست وظیفه برآورد میزان خسارت ناشی از این تولیدی ها را برعهده دارد. طبق قانون در صورتی که کارشناس دادگستری محیط زیست در گزارشات خود به عدم رعایت نکات فنی و بهداشتی واحد های تولیدی اشاره کند، دادگاه می‌تواند مانع از ادامه فعالیت آنان شود.
قانون به صورت کلی حداقل برای دو نوع تخلف مجازات تعیین کرده است: اولا ایجاد هر گونه آلودگی اعم از صوتی، هوا، خاک و آب و یا هر اقدامی که منجر به آسیب رساندن به حیوانات وحشی و آبزیان شود ممنوع است و در صورت وقوع جرم محسوب می‌شود. موضوع دیگر در خصوص ساخت و ساز است. در قانون به صراحت آمده که هر گونه ساخت و ساز و توسعه در محل تولیدی ها باید با اخذ مجوز های قانونی انجام شود در غیر این صورت مصداق تجاوز و آسیب رساندن به محیط زیست است.
بنابراین اگر یک واحد صنعتی بیش از حد مجاز آلودگی ایجاد کند، در صورت تایید کارشناس رسمی محیط زیست، مهلتی مقرر می‌شود که نسبت به رفع منشا آلودگی اقدام شود و یا تا حل مشکل کارخانه موقا تعطیط گردد. در صورتی که در آن موعد مقرر آلودگی رفع شد و یا کارخانه تعطیل گردید ادامه فعالیت کارخانه از نظر دادگاه بلامانع است در غیر این صورت حکم به پلمب کارخانه صادر خواهد شد.
در صوری که واحد های صنعتی اجازه بازرسی به کارشناس محیط زیست ندهند و یا گزارشاتی خلاف واقع برای ایشان آمده کنند، دادگاه می تواند برای آن ها جریمه نقدی در نظر گرفته و در صورت تکرار حکم یک تا سه ماه حبس برای خاطیان صادر کند.
در صورتی که واحد های صنعتی به محیط اطراف خود تجاوز کنند و یا به هر طریقی باعث آسیب رساندن به محیط زیست شوند. صاحب کارخانه علاوه بر جبران خسارت ممکن است بین یک ماه تا یکسال حبس در انتظارش باشد. اینکه چه میزان خسارت وارد شده است و چگونه باید برآورد دقیقی از آن داشت بر عهده کارشناسان مذکور است. بنابریان کسانی که قصد احداث مراکز صنعتی و کشاورزی را دارند و افرادی که در حال فعالیت هستند باید قوانین زیست محیطی را رعایت کنند و نسبت به رفع نقص دستگاه‌های خود اقدام کنند چرا که هم مانع آسیب رسیدن به محیط زیست می‌شوند و هم از جرایم و دردسر‌های احتمالی جلوگیری کرده اند.
در کشور ما روزانه بیش از 58 هزار تن زباله تولید می‌شود. این حجم از زباله را برای یک ماه و یا یکسال محاسبه کنید. احتمالا می‌توانید کوهی از زباله ها را تصور کنید. جالب است بدانید حداقل سالانه 5 میلیارد متر مکعب هم فاضلاب نیز حاصل فعالیت های ما بروی این بخش از کره خاکی است. زباله ها و فاضلاب هایی که گورستانی جز زمین ندارند. بنابراین تولید زباله و فاضلاب بیشتر و عدم مدیریت این امر باعث آلودگی هر چه بیشتر محیط زیست خواهد شد. کارشناس رسمی دادگستری محیط زیست وظیفه ارزیابی آثار سوء فاضلاب و زباله ها بر محیط زیست را عهده دار است.
امروزه روش‌های نوینی برای دفن زباله ها ابداع شده است. انواع دفن بهداشتی زباله ها که مانع از آلودگی آب، خاک و هوا می شوند. اما مسئله از جایی شروع می‌شود که دفن زباله ها به صورت بهداشتی انجام نشود. از نظر کارشناس دادگستری محیط زیست شایع ترین آلودگی که در این زمینه اتفاق می‌افتد، آلودگی هوا و خاک است. زباله ها همواره مقادیر زیادی آلودگی و مواد سمی ایجاد می‌کنند که سلامت انسان و محیط زیست را به خظر می‌اندازد. آلودگی هوا معمولا به واسطه آتش زدن زباله ها اتفاق می‌افتد. در بسیاری از مناطق کشور به دلیل آن که دفن بهداشتی زباله ها کمی زمان بر و هزینه زاست، برخی اقدام به آتش زدن زباله‌ها می‌کنند. عدم دفن زباله‌ها نیز خود عامل آلودگی هوا است. تجمیع زباله ها در یک محل باعث ایجاد گاز های خطرناکی مثل متان می‌شود که سلامت انسان را به شدت تهدید می‌کند.
آلودگی خاک نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. انباشت زباله و یا حتی دفن آنها باعث تولید شیرآبه ناشی از گرمای زباله ها خواهد شد. این شیرابه به خاک نفوذ می‌کند و با توجه به احتمال وجود آب‌های زیر زمینی این مواد سمی و آلوده زمینه آلودگی آب ها را فراهم می‌کنند. با توجه به آمار و ارقامی که در ابتدای متن به آن اشاره کردیم، احتمال این آلودگی چندان هم کم نیست. از نظر کارشناس رسمی محیط زیست این آلودگی ها به سرعت در زندگی انسان نمود پیدا می‌کنند و خسارت جبران ناپذیری به حیات بشر وارد می‌شود.
در خصوص زباله‌های شهری نیز همین مسائل وجود دارد. آلودگی آب و خاک و حتی آلودگی هوا نیز در صورت تجمیع فاضلاب‌ها امکان پذیر است. اگر راه کنترل زباله ها تفکیک و سپس دفع بهداشتی آن باشد، تصفیه نیز راهکار مناسبی برای کم کردن آثار منفی فاضلاب‌هاست. کارشناس محیط زیست با توجه به خطرات زیست محیطی، توجه به این راهکار‌ها را بسیار ضروری می‌داند.
موضوع دیگری که در خصوص آثار سوء زباله ها وجود دارد بیماریی هایی است که یا مستقیما و یا به واسطه حشرات مختلف ایجاد و منتقل می‌شوند. در صورتی که پسماند به صورت بهداشتی دفن نشود به کلان شهر حشرات تبدیل خواهد شد. بسیاری از بیماری ها از طریق این حشرات انتقال پیدا می‌کند.
حال مثالی در خصوص اختلافات این حوزه خواهیم آورد تا پایانی بر این یادداشت باشد. فرض کنید آب یک منطقه در اثر دفع غیر بهداشتی زباله‌ها آلوده شود و باعث بیماری ساکنین آن محل شود. چگونه باید با این حادثه برخورد کرد؟ آیا باید از تک تک افرادی که این زباله ها را ایجاد کردند شکایت کرد؟ مشخصا چندان عقلانی به نظر نمی‌رسد. مسئول دفع زباله‌ها معمولا شهرداری ها و دهیاری ها هستند و آنها موظف به رعایت اصول بهداشتی هستند. در صورتی که مدعی برای احقاق حق اهالی پیدا شود و یا خود آنها اقدام به شکایت کنند. کارشناس رسمی دادگستری محیط زیست به بررسی میزان آلودگی و مشخص کردن منبع آلودگی ها می‌پردازد. در صورتی که آلودگی ناشی از دفن زباله باشد سازمان مسئول باید خسارت وارده را جبران کند.
